Разговор со Алек Попов за рубриката À propos

Разговор со Алек Попов за рубриката À propos

Алек Попов е еден од најважните и најпознатите современи бугарски писатели. Автор е на романите „Мисија Лондон“, „Црната кутија“ (и неговата втора верзија: „Црната кутија: кучиња што летаат ниско“), „Сестрите Палавееви во бурата на историјата“, како и на неколку збирки раскази. Попов е познат како мајстор на спојот на комичното и сериозното преку вешто ситуирање на животот на Балканецот во неговата матична и нематична средина. Како автор од европски ранг, Попов е преведен на повеќе од 15 јазици. Член е на најважните писателски институции во Бугарија и е награден со многу домашни и меѓународни признанија.

**********

Разговорот го водеше Душко Крстевски.

Запис на разговорот: Андреј Јованчевски.

Во едно од вашите интервјуа, станува збор за доработките на вашите раскази. Дали се тие чисто стилски и редакторски или во текстовите се менуваат и сижетните линии? Го поставувам прашањето во светлина на фактот дека некои од вашите романи и раскази имаат обновени верзии.

Добровечер на сите, многу ми е драго што по речиси две години сум повторно овде. Пандемијава вистински нè изолира, нè затвори, па се надевам дека тоа наскоро ќе заврши. Особено ми е пријатно што сум тука во прекрасното друштво на еден човек што многу ми се допаѓа како писател, Миљенко Јерговиќ, како и на нашите прекрасни преведувачи и, се разбира, моите издавачи од „Бегемот“. Сметам дека за оваа книга, „Митологија на транзицијата“, а и за „Црната кутија“, не би можело да има посоодветно издаваштво и посоодветно име од „Бегемот“, затоа што во овие книги има многу дијаболични елементи. Во бугарската литература има еден правец во текот на 1950-тите години што се нарекува дијаболизам и, всушност, е поврзан со урбанизацијата на литературата – обете мои книги објавени во „Бегемот“ се многу урбани, би рекол, на еден апсурден начин, кој е многу близок до стилот на кој пишувам. Во однос на прашањето за редакциите, би рекол дека јас посветувам големо внимание и многу сакам да работам со редакторите и таа работа се одвива на различни рамништа. Се разбира, она што најчесто се поврзува со литературата е работата над јазикот, која за мене е многу важна, но не е најсуштествена. Со текот на времето, јас започнав да се интересирам за нештата што стојат отаде јазикот, како психологијата и наративната структура, која за мене е едно од најважните нешта и е поврзана со самата психологија на дејството. Постепено, тие нешта започнаа да играат сè поголема улога за мене и открив нешто чудно, нешто на што постојано ме потсетува работата со моите преведувачи, а тоа е – за да биде јазикот убав, тој треба да е јасен. За мене, всушност, најубавиот исказ е оној што најјасно и точно ги пренесува мојата мисла и дејството. Затоа, кога работам со некои преведувачи и кога ќе ми кажат дека нешто не разбираат, обично секогаш ја барам грешката кај себе – не сум го формулирал исказот на доволно разбирлив начин. Според тоа, преводот е едно огледало во кое човек го гледа својот текст и преку кое сфаќа каде не си ја завршил работата докрај или ја завршил небрежно, бидејќи една од важните цели на текстот е да биде разбран. И тука повторно се враќам на идејата за редакциите – романот „Црната кутија“ првпат излезе во Бугарија во 2007 г. и точно седум години подоцна направив една многу голема редакција, која сосема ја промени книгата, па тоа што го читате овде е имено таа обемна редакција, која беше остварена соодветно на методот со кој работам извесно време, а тоа е метод силно поврзан со дејството, со наративната структура и со психологијата. За мене, во моментот кога работам и кога правам такви редакции на своите текстови, кои се неизбежни, тие секогаш произлегуваат не толку од зборовите и од текстот како текст, туку поскоро од она што стои зад него – психологијата на јунаците, внатрешната логика на дејството – и тоа има нешто заедничко со драматургијата, затоа што јас работам и различни проекти поврзани со филмот и со телевизијата, што можеби извршило влијание врз тој мој начин на мислење и работа.

Следното мое прашање се поврзува со концептот на внесување алегорија, фантастика, гротеска, апсурд во текстот. Како успеваш да ги внесеш сите тие нешта во совршен размер и во добра комбинација? Во расказиве, сè започнува со нишката на реалистичното и потоа се движи по линијата на фантастиката до самиот крај…

Во принцип, тоа е прашање на гледната точка. Јас секогаш сум сметал дека апсурдот започнува со нешто сосема нормално, вкоренето во нормалноста, во реалноста, и, следејќи ја сопствената логика, таа нормалност многу често стигнува до нешто фантастично, до гротеска – општо земено, гротеската има основа во стварноста, секој детаљ на секое човечко поведение што нè опкружува, секој човек, како што добро знаеме, може да ни изгледа нормален, а откако ќе го запознаеме подобро, можеме да видиме дека воопшто не е нормален, а можеби е дури и луд. Имаме таков случај со многумина политичари – го гледаш отпрвин, ти изгледа нормален, знае да ги нареди зборовите, има смисла, се согласуваш со него, а после гледаш дека е луд – ама тотално луд. Така е со нештата што нè опкружуваат. Јас верувам дека тоа е една особеност и на бугарската литература – таа има многу силна сатирична и апсурдна линија, што е многу убаво. Но, мислам дека тоа не е нешто што се однесува само на Бугарија, сметам дека станува збор за балкански апсурд, кој, според мене, е својствен и присушт на некој начин за секоја балканска литература, па она што најмногу ми се допаѓа во нашиот заеднички балкански и јужнословенски простор е имено раширеното чувство за апсурд, кое е еден од најинтересните елементи на оваа култура, во која има многу карневалност и травестија, и тоа е нешто што на некој начин нè обединува – се разбира, секоја земја има свои особености, но тоа е големото нешто што, според мене, нè прави блиски и ни помага да се разбереме, а надвор од Балканот не се разбира многу лесно – таа карневалност, таа апсурдност, дури и циничност, ако сакате, е нешто што многу тешко се преведува надвор од Балканот. Затоа, пак, ние можеме да си го разбереме многу добро и тоа ни е едно големо богатство. Се разбира, секој превод е повод за радост, но, ако сум искрен, јас, всушност, најмногу се радувам кога книгите ми се појавуваат на некој од нашиве јазици, бидејќи знам дека ќе бидат прочитани или разбрани онака како што сакам, односно во целост, ќе бидат опфатени речиси сите нивоа, а тоа е извор на голема радост за еден писател. Нема зошто да криеме дека кога една ваква книга се преведува на англиски, на пример, таа губи голем дел од својата звучност. Токму таа звучност, на некој начин, чудесно се пренесува во сите јужнословенски јазици и помага апсурдот и чувството за хумор да бидат разбрани, затоа што, како што нашите пријатели преведувачи сигурно ќе се согласат, најтешко се преведува чувството за хумор – тоа е нешто потполно уникатно и, општо земено, може да биде разбрано само во одреден контекст, кој во никој случај не е мал кога станува збор за нашиот јужнословенски јазичен басен.

Кога ќе прашавме во од 1990-тите каква е транзицијата или кога помина транзицијата, најпоразителен одговор беше дека транзицијата сè уште трае. Има ли некоја приказна од транзицијата што не е запишана во „Митологијата на транзицијата“, а е лично засведочена од тебе? Тука има цела галерија ликови што се појавуваат – шверцери, полицајци, агенти, тајни служби – има ли некоја лично доживеана приказна незапишана овде, која е знак за транзицијата и за 90-тите години во Бугарија?

Се покажува дека таа транзиција не е завршена, но прашањето е дури и филозофско – што значи да заврши еден таков премин? Што се случи потоа? Мене, искрено речено, малку ми е став, бидејќи се прашувам што следува потоа. Едноставно, ние сме израснати во едно такво време што ми се чини дека ќе сме мртви ако сето тоа заврши. Многу е чудно – тоа траеше многу долго време, таков е курсот на нештата и не знам дали треба да заврши, каде треба да заврши… Многумина го користат зборот „нормалност“ – да стане нормално – но што значи да стане нормално, што е тоа нормално? Нема како да се разбере, а згора можеби нормалното е и пострашно. Јас секогаш го поврзувам нормалното со некој вид диктат, бидејќи нештата тогаш изгледаат привидно нормални. Но, еве, дури и откако Бугарија влезе во Европската Унија, транзицијата сè уште трае. Всушност, има една приказна, која ја имам раскажано во една книга есеи под наслов „Сопатник на радикалниот мислител“, а е инспирирана од претставата на Кафка за човекот што стои пред вратата на Законот и цел живот чека да го пуштат внатре, а на крајот чуварот му вели дека зад таа врата има уште една врата, па уште една, па уште една… дека нема крај. Донекаде и кај нас е така – ќе влезеш во Европа, па потоа треба да исполнуваш други критериуми, па други, па други, без крај, и животот ни минува на тој начин. Тоа е таа приказна на транзицијата, во која се имаме фатено како во стапица: постојано очекуваме да стигнеме некаде, а брзајќи по тој пат нашиот живот си одминува и честопати не му обраќаме доволно внимание.

**********

Митологија на транзицијата

Митологија на транзицијата е збирка од петнаесет раскази на Алек Попов, инспирирани од материјалната и симболичката реалност на последните години на Источниот Блок и на транзициските приказни, одживеани лично и доживеани длабоко од генерацијата на авторот. Давајќи ѝ слобода на својата сатирична фантазија, Попов прави многу оригинална реконструкција на митовите исковани во јавната свест на Бугарија од 90-те. Расказите се преплет од одлично избрани, важни претстави од тогашното секојдневие и гротескно-фантастични слики што совршено се надоврзуваат на нивната недореченост. Уметничката верзија на транзициската епоха што ја добиваме во оваа серија раскази понекогаш се разминува со историската стварност, често навлегувајќи на теренот на фантастиката, но со тоа магично излегува поверодостојна во приказот на човековата состојба и на општествениот живот одошто сивиот параван на самата стварност.