Витолд Гомбрович - „Против поетите“

Витолд Гомбрович, „Против поетите“

Би било посуптилно од моја страна кога не би ја нарушувал една од малобројните богослужби што ни останаа. Иако се посомневавме речиси во сѐ, уште го негуваме култот на Поезијата и на Поетите, и тоа, веројатно, е единственото Божество што не се срамиме да го обожаваме со голема помпа, со длабоки поклони, со надмен глас… Ах, ах, Шели! Ах, ах, Словацки! Ах, словото на Поетот, мисијата на Поетот и душата на Поетот! Сепак, треба да им се нафрлам на овие молитви и да го расипам, според своите можност, ритуалов во име… едноставно, во име на елементарната лутина што во нас ја буди секоја стилска грешка, секоја лага, секое бегство од реалноста. А бидејќи се подготвувам за борба против особено возвишена област, безмалку до небото, затоа мора да внимавам самиот да не летнам како балон и да не ја загубам цврстата почва под нозете.

Тезата на овој оглед: дека речиси никој не сака песни и дека светот на стихуваната поезија е фиктивен и лажен свет, ќе се чини, претпоставувам, еднакво храбра колку и несериозна. Па, сепак јас овде застанувам пред вас и изјавувам дека мене песните воопшто не ми се допаѓаат, па дури и ми се досадни. Ќе речете, можеби, дека сум беден игнорант? Ама, впрочем, одамна работам во уметноста и нејзиниот јазик не ми е сосем туѓ. А исто така не можете против мене да го употребите вашиот омилен аргумент, тврдејќи дека не поседувам поетска чувствителност, бидејќи токму ја поседувам и тоа во голема мера – а кога поезијата не ми се појавува во стихови, туку помешана со други повеќе прозни елементи, на пример во драмите на Шекспир, во прозата на Достоевски и Паскал, или едноставно при обично зајдисонце, треперам како и другите смртници. Тогаш, зошто ми е досаден и ме мачи овој фармацевтски екстракт наречен „чиста поезија“, особено кога се појавува во стихувана форма? Зошто не можам да го поднесам тој монотон пој, непрестајно возвишен, зошто ме успиваат ритамот и римата, зошто јазикот на поетите ми изгледа најнеинтересен од сите можни јазици, зошто таа Убавина за мене е толку малку привлечна и зошто не знам ништо, како стил, полошо, ништо посмешно од начинот на кој Поетите зборуваат за себе и за својата Поезија?

Но, можеби би бил склон да признам некаква моја специјална мана во тој поглед… да не беа некои огледи… некои научни огледи… Проклет, во уметноста, Бекон! Ве советувам никогаш да не се трудите да правите огледи на теренот на уметноста, зашто оваа областа не го поднесува тоа – а сите декламации на нејзина тема може да се одржат само под услов ако никој не биде толку индискретен, па да погледне колку тие се совпаѓаат со стварноста. На пример, убави нешта би дознале кога би зеле да испитуваме колку личноста што му се восхитува на Бах воопшто може да му се восхитува на Бах, односно колку е способна да улови нешто од музиката и од Бах. Зар не ми се случило (иако на клавир не знам да ја отсвирам ни „Маче каракаче“) да приредам два успешни концерти – концерти што се базираа на тоа што фатив да тропам по инструментот без ред и смисла, откако претходно си обезбедив аплаузи од неколкумина познавачи што ги воведов во мојата интрига и им најавив дека ќе свирам модерна музика? Каква среќа што оние што расправаат за уметноста на возвишен Валериевски начин не се спуштаат на такви конфронтации. Оној што од оваа страна ѝ приоѓа на нашата естетска миса, со леснотија може да открие дека ова кралство на привидната зрелост е токму најнезрелото двориште на човештвото, каде што царуваат блефот, мистификацијата, снобизмот, лагата и глупоста. И за нашето круто мислење добра гимнастика ќе биде одвреме-навреме да си го замислиме самиот Пол Валери како духовник на Незрелоста, бос свештеник по куси гаќи.

Ги спроведував следниве огледи: комбинирајќи одделни реченици или делови од реченици од песни на даден поет, градев апсурдна песна и ја читав во друштво на искрени обожаватели како нова творба на бард – на општа одушевеност кај овие обожаватели; или ќе фатев детално да ги испитувам во врска со оваа или онаа поема, и согледував дека „обожавателите“ дури не ја ни прочитале целата поема. Па како, тогаш? Толку да се одушевуваш, а дури и да не прочиташ до крај? Толку многу да ѝ се насладуваш на „математичката прецизност“ на поетската реч, а да не го забележиш радикалното расипување на прецизноста? Толку да мудруваш, толку да декламираш за тие теми, да уживаш во некакви суптилности, нијанси, а истовремено да правиш толку тешки, толку елементарни гревови? Нормално, по секој од тие огледи настануваа големи протести и навреди, а обожавателите се колнеа во сите светости дека, сепак, не е така… дека впрочем… ама ова камче се одбиваше од цврстата карпа на Огледот.

Значи, се најдов пред лицето на следната дилема: илјадници луѓе пишуваат стихови: стотици илјади ја обожаваат таа поезија: врвни генијалци се изразувале во стихови; од памтивек Поетот бил чествуван – а наспрема таа планина на славата се застанувам јас, со своето сомневање дека поетската миса се одвива во потполна празнина. О, кога не би умеел да си играм со оваа ситуација, несомнено би бил многу исплашен.

И покрај тоа, сепак, моите огледи многу ми го поткрепија духот и веќе почнав похрабро да го барам одговорот на мачното прашање: зошто не ми е вкусна чистата поезија? Зошто? Зар не од истите причини поради кои не ми е вкусен шеќерот во чиста состојба? Шеќерот е погоден за заблажување на кафето, но не за да се јаде со лажичка од чинија, како каша. Во чистата, стихувана поезија, заморува прекумерноста; прекумерноста на поезијата, прекумерноста на поетските зборови, прекумерноста на метафорите, прекумерноста на сублимациите, најпосле, прекумерноста на кондензациите и на прочистувањата од секакви антипоетски елементи, што песните ги прави слични на хемиски производ.

Пеењето е многу свечена форма на израз… Ама ете, во текот на вековите, се множат пејачи – што, пеејќи, присилени се да заземат став на пејач – а тој став, со текот на времето, станува сѐ покрут. И еден пејач поттикнува друг, еден со друг се утврдуваат во сѐ понепопустливиот занес во пеењето, ха, тие веќе не пеат за толпата, веќе едниот пее за другиот; и помеѓу нив, по патот на непрестајното ривалство, на постојаното усовршување во пеењето, се создава пирамида чиј врв досегнува до небото и на која ѝ се одушевуваме од долу, од земјата, прчејќи ги носовите. Она што требаше да биде моментен полет на прозата, стана програма, систем, професија – и денеска се станува Поет исто како што се станува инженер или лекар. Песната ни порасна до монструозни размери и веќе не владееме ние со неа, туку таа со нас. Поетите станаа робови – и поетот би можеле да го дефинираме како битие што веќе не може да се изразува себеси, зашто мора да ја изразува Песната.

А, веројатно во уметноста не може да има поважна задача одошто токму тоа: да се изразуваш себеси. Не би требало никогаш да ја губиме од видот вистината дека секој стил, секој одреден став се формира преку елиминација и во суштина е осиромашување. Затоа, не треба да дозволиме каков било став премногу да ни ги редуцира нашите можности, да ни стане чеп во устата – а кога се работи за таков вештачки, да, па дури и без малку претенциозен став, како ставот на „пејачот“, уште повеќе би требало да бидеме будни. Ама ние, барем досега, кога станува збор за уметноста, многу повеќе напор и време му посветуваме на усовршувањето во ваков или онаков стил, во ваков или онаков став, одошто на настојувањето во односот со нив да ги задржиме внатрешната сувереност и слободата, за да изработиме вистински однос помеѓу нас и нашиот став. Би се чинело дека Формата за нас е вредност самата по себе, независно од тоа колку нѐ збогатува или нѐ осиромашува. Страсно ја усовршуваме уметноста, но не се грижиме многу за прашањето до кој степен таа уште ја задржала врската со нас. Ја негуваме Поезијата, без оглед на тоа што она што е убаво не мора нужно да ни „стои“. Па, ако сакаме културата да не ја изгуби секоја врска со човечката единка, мораме одвреме-навреме да го прекинеме нашето трудољубиво творештво и да провериме дали тоа што го создаваме нѐ изразува нас.

Постојат два спротивставени видови хуманизам: едниот, кој би можеле да го наречеме религиски, се труди да го фрли човекот на колена пред делото на човечката култура, нѐ принудува да ги обожаваме и почитуваме, на пример, Музиката, или Поезијата, или Државата, или Божество; но другиот, потврдоглавата струја на нашиот дух, се труди токму да му ја врати на човекот неговата сувереност и независноста во однос на тие Богови и Музи, кои, на крајот на краиштата, се негова, човечка творба. Во последниов случај зборот „уметност“ се пишува со мала буква. И несомнено е дека стилот што умее да ги опфати овие две тенденции е поцеловит, поавтентичен и попрецизно ја отсликува антиномијата на нашата природа, одошто стилот што со слепа крајност го изразува само едниот од тие два пола на нашето чувство. Но, од сите уметници, веројатно поетите се тие што најупорно паѓаат на колена – најмногу се молат – тие се свештеници par excellence и ex professio, а Поезијата, на овој начин, едноставно станува свеченост. Токму таа ексклузивност прави стилот и ставот на поетите да бидат толку драстично недоволни, толку со ништо недополнети.

Да поразговараме уште малку за стилот. Рековме дека уметникот мора да се изразува себеси. Но, изразувајќи се себеси, тој исто така мора да внимава неговиот начин на зборување да биде во согласност со неговата суштинска положба во светот, тој треба да даде не само свој однос кон светот, туку и однос на светот кон себе. Ако сум кукавица, а заземам херојски тон, правам стилска грешка. Ама ако се изразувам како да сум почитуван и сакан од сите, додека во реалноста луѓето не ме ценат ниту ме сакаат, исто така правам стилска грешка. Ако, пак, сакаме да ја осознаеме нашата вистинска положба во светот, не можеме да ја избегнуваме конфронтацијата со поразличните стварности од нашите. Човекот што се формирал единствено во допир со луѓето слични на себе, што е производ исклучиво на својата средина, ќе има потесен, полош стил од оној што запознал разни средини и луѓе. И ете, кај поетите боде очи не само нивната со ништо компензирана побожност, тоа потполно предавање на Поезијата, туку и нивната нојска политика во однос на стварноста: зашто тие се бранат од стварноста, не сакаат да ја гледаат, ниту да ја прифатат, намерно се доведуваат до состојба на замелушеност, состојба што не е сила туку слабост.

Зар поетите не творат за поети? Зар тие не бараат само приврзаници, односно луѓе такви како нив? Зар тие стихови не се само творба на една, тесна, група? Зар не се тие херметички? Се разбира, не им префрлам за тоа дека се „тешки“ – не барам да пишуваат „на начин разбирлив за сите“, ниту да се спуштат на земја. Тоа би било еднакво на барањето доброволно да се откажат од најсуштинските вредности, како свеста, разумот, поголемата чувствителност и подлабокото знаење за животот и светот, со цел да се спуштат на просечното ниво – о, не, со тоа нема да се согласи ниедна уметност што се почитува! Оној што е разумен, суптилен, возвишен и длабок мора да се обраќа разумно и суптилно и длабоко, а оној што е рафиниран мора да се обраќа на рафиниран начин – зашто надмоќноста постои и не постои за да се снижува. Според тоа, не е лошо што современите песни не му се достапни на кого било, но лошо е што се изродени од еднострано, тесно општење на идентични светови, идентични луѓе. Впрочем, самиот сум автор што тврдоглаво го брани своето ниво – ама истовремено (споменувам за ова за да не ми се префрла дека го негувам оној вид пишување против кој се борам) моите дела ниту за миг не забораваат дека надвор од моето светче постојат уште други светови. И ако не пишувам за народот, сепак пишувам како некој што е загрозен од народот, или, пак, зависен од народот, или создаван од народот. Исто така, никогаш не ми паднало на памет да заземам поза на „уметник“, „писател“, на зрел, признат творец, туку настапувам токму во улога на кандидат за уметник, јас сум оној што единствено мечтае да биде зрел – во непрестаен и жесток судир со сѐ што ме кочи во развојот. И мојата уметност не се оформи во допир со група луѓе што ми се мене сродни, туку токму соочена со непријателот и во допир со непријателот.

А поетите? Дали песната на поетот може да преживее ако не падне во рацете на пријател-поет, туку на непријател, на непоет? Како и секој друг исказ, песната така треба да биде зачната и остварена, за да не му нанесе срам на својот творец, дури ни тогаш кога никому не би требало да му се допадне. Дури и уште повеќе, песните треба да не го срамат творецот ниту во случај ако на самиот него – творецот – не му се допаѓаат. Бидејќи ниеден поет не е само поет и во секој поет живее непоет што не пее и не сака да пеење… а човекот е нешто пошироко од поетот. Ама стилот роден меѓу следбениците на една иста религија умира во допир со толпата неверници; не е способен да се брани, ниту да се бори; не е способен за вистински живот; тоа е тесен стил.

Дозволете да ви ја прикажам следнава сцена… Да си замислиме дека во друштво на дваесетина луѓе, еден од нив станува и почнува да пее. Пеењево им е досадно на повеќето слушатели; но, пејачот не сака да биде свесен за тоа; не, тој се однесува како да одушевува; настојува сите да паднат на колена пред таа Убавина, бара безусловно признание за својата ролја на Бард; и иако никој не му природава поголема вредност на неговото пеење, тој прави гримаса како неговиот збор да има одлучувачко значење за светот, полно со верба во својата Поетска Мисија фрла громови, трешти, грми, беснее во празно; но, згора на тоа, не сака да признае пред луѓето, ниту пред себе, дека пеењево дури и на самиот него му е здодевно, го мачи, го гњави – зашто тој, всушност, не се изразува слободно, ниту природно, ниту непосредно, туку во форма наследена од другите поети, која веќе одамна го загубила допирот со непосредното човечко чувствување; па, така, тој не само што искажува Поезија, туку и ѝ се одушевува на Поезијата; бидејќи е Поет, тој ги велича големината и важноста на Поетот; не само што бара од другите да паѓаат на колена пред него, туку и самиот паѓа на колена пред себе. Зар за таквиот човек не може да се рече дека зел преголем товар на своите плеќи? Зашто, тој не само што верува во моќта на поезијата, туку и самиот себеси се принудува на таа вера, не само што им се дарува себеси на другите, туку и ги присилува тој божји дар да го примаат како причест. Каде во таквата херметичка состојба на духот може да настане некаков процеп, низ кој однадвор би се проврел живот? А, впрочем, овде не станува збор за некој третолигашки пејач, не, тоа се однесува и на најславните, најдобрите поети.

Кога поетот би умеел да се однесува спрема своето пеење како спрема манија, или како спрема обред, кога тие би пееле како оние што мораат да пеат, иако знаат дека пеат во празно. Кога наместо гордото „јас, Поетот“ би биле способни да ги искажат овие зборови со срам, или со страв… или дури и со одбивност… Ама не! Поетот мора да го обожава Поетот!

Значи, оваа немоќ пред стварноста на разорен начин ги карактеризира стилот и ставот на поетот. Но, човекот што бега од стварноста, веќе во ништо не наоѓа поткрепа… станува играчка на стихиите. Во мигот кога поетите го загубиле од видот конкретното човечко битие, а очите ги впериле во апстрактната Поезија, веќе ништо не можело да ги задржи на удолницата што води до провалијата на апсурдот. Сѐ почнало да им расте самото по себе. Метафората, лишена од секакви узди, зела сѐ за заб, се разбеснила до таа мера што денеска во песните веќе нема ништо друго, освен метафори. Јазикот станал ритуален – оние „рози“, оние „самраци“, „носталгии“ или „болки“ што некогаш имале свежина, како резултат на злоупотребата станале празен звук – а тоа се однесува и на посовремените „семафори“ или други „спирали“. Стеснувањето на јазикот го придружува стеснувањето на стилот, што довело до тоа што денеска песните не се ништо повеќе одошто неколку осветени „доживувања“, приложени во наметливи комбинации на оскуден речник. Додека Стеснувањето станувало сѐ Потесно, никако нескротената Убавина станувала сѐ Поубава, Длабочината сѐ Подлабока, Благородноста сѐ Поблагородна, Чистотата сѐ Почиста. Кога, од една страна, песната без сопирачки пораснала до размери на гигантска поема (слична на оние прашуми што вистински им се познати само на неколкумина експлоататори), од друга страна почнала на кондензира до веќе премногу синтетички и хомеопатски размери. Започнаа и да им се препуштаат на некакви пронајдоци и експерименти, притоа правејќи гримаса на страшно воведување во тајната – и оваа досадна оргија, повторувам, ништо не е во состојба да ја запре. Бидејќи овде не се работи за творештвото на човек за човекот, туку само за обред што се извршува пред олтар. А од десет песни, најмалку една ќе му биде посветена на обожавањето на Моќта на Поетскиот Збор или на глорификацијата на Поетовиот повик.

Да се согласиме дека овие болни слабости не им се својствени само на поетите. Во прозата, исто така, ова религиско држење направи голем пустош и ако земеме дела како, на пример, „Смртта на Вергилиј“ од Брох, или „Улис“, или некои дела на Кафка, ќе го стекнеме истиот впечаток – дека „извонредноста“, „величината“ на овие дела се остварува во вакуум, дека тие им припаѓаат на книгите за кои сите знаат дека се големи… но кои, сепак, на некој начин нам ни се далечни, недостапни и ладни… бидејќи биле напишани на колена, со мисла не за читателот, туку за Уметноста, или, пак, за друга апстракција. Таа проза се родила од истиот дух што ги инспирира поетите, тоа несомнено, по својата суштина, е „поетска проза“.

Ако ги оставиме настрана делата и се позанимаваме за личностите на поетите и за светчето што овие личности го создаваат заедно со своите следбеници и приврзаници, тогаш уште повеќе ќе ни стане и тесно и задушливо. Поетите не само што пишуваат за поети, туку и се фалат меѓусебно и заемно си оддаваат чест. Овој свет, или поточно светче, не се разликува многу од другите херметички и специјализирани светчиња: шахистите го сметаат шахот за врв на човечката креативност, имаат свои хиерархии, зборуваат за Капабланка со иста побожност како поетите за Маларме и еден со друг се утврдуваат во чувството на сопствената важност. Ама шахистите немаат претензии за толку универзална улога и она што од сожалување може да им се прости на шахистите, кај поетите станува непростливо. Како последица на ваквото изолирање, сѐ овде набабрува, па дури и просечните поети се дујат на апокалиптичен начин, а безначајните проблеми придобиваат замелушувачка важност. Да се потсетиме макар на страшните полемики во врска со асонанциите, тонот на кој се дискутираше за ова прашање – тогаш се чинеше дека судбината на човештвото зависи од тоа дали може да се римува „лага“ и „глава“. Ете што се случува кога колективниот дух добива предимство над универзалниот дух.

Друг, не помалку компромитирачки факт, е бројноста на поетите. Покрај веќе споменатата прекумерност се придодава уште и прекубројноста на бардовите. Овие ултрадемократски бројки ја напираат однатре аристократската и горда поетска тврдина – и навистина е многу забавно кога човек ќе ги види сите заедно на некој конгрес: каква толпа исклучителни битија! Ама зар уметноста што свети во празно не е идеален терен токму за оние што се ништо, чија празна личност со восхит се изживува во тие осиромашени форми? А веќе навистина се смешни оние критики, статиички, афоризми, есеи што се појавуваат во печатот за поезијата. Тоа е претурање од шупливо во празно – ама истовремено тоа претурање е бомбастично и толку наивно, толку детско, што просто човек не може да поверува како луѓе што се занимаваат со перото не ја чувствуваат сета смешност на публицистикава. До ден-денес не сфатија стилистиве дека за поезијата не смее да се пишува во поетски тон и нивните весничиња пукаат од такви поетизирачки макотрпни трудови. Исто голема е смешноста што ги придружува рециталите, конкурсите и манифестите, но веројатно не вреди да се пишува нашироко за тоа.

Мислам дека горе-долу објаснив зошто стихуваната поезија не ме привлекува. И зошто поетите – кои целосно ѝ се посветиле на Поезијата – и на оваа Институција потполно ѝ ги подредиле своите битија, заборавајќи на постоењето на конкретниот човек и затворајќи очи пред реалноста – се најдоа (со векови) во катастрофална ситуација. И покрај привидниот триумф. И покрај целата помпа на овој церемонијал.

Ама мора уште да отфрлам еден приговор.

Само со доброволна заслепеност може да се објасни нечуениот симплицизам со кој се бранат поетите (главно ниту глупави, ниту наивни луѓе) кога ќе се чепне нивната уметност. Многумина од нив бараат спас во изјавата дека пишуваат стихови заради свое лично задоволство – како целокупното нивно однесување да не му противречи на тоа тврдење. Има и такви што сериозно мислат дека пишуваат за народот и дека нивните сложени шаради се духовна храна за простодушните. Сепак, сите непоколебливо веруваат во општествениот одек на поезијата и ќе биде тешко да сфатат како може да бидат напаѓани од таа страна. Ќе речат: – Ама како! Зар се сомневате? Зар не ги гледате толпите што учествуваат на нашите рецитали? Бројноста на изданијата што ја достигнуваат нашите збирки? Студиите, написите, расправите што се пишувани за нас? Восхитот со кој се опкружени славните поети? Токму вие не сакате да го видите тоа што е…

Што ќе одговорам? Дека сето тоа се – илузии. Вистина е дека на рециталите одат толпи луѓе, ама и вистина е дека дури ни многу образован слушател не е во состојба да ја сфати песната што ја декламираат на рециталот. Многупати ми се случило да учествувам на тие безнадежни сесии на кои се рецитираше песна по песна – и секоја од нив би морало најмалку трипати да се прочита со најголемо внимание за да може приближно да се дешифрира нејзината содржина. Што се однесува на изданијата, знаеме дека илјадници книги се купуваат за никогаш да не биде прочитани. За поезијата пишуваат, како што веќе кажавме, поетите. А восхитот? Зар коњите на трките не будат уште поголем интерес – ама што имаат врска таа спортска вена со која го следиме секое ривалство и сите тие амбиции – национални и други – што ги придружуваат тие трки со вистинска уметничка возбуда?

Сепак, таквиот одговор, иако правилен, не би бил доволен. Проблемот на нашето општење со уметноста е многу подлабок и потежок. И, барем според моето сфаќање, несомнено е – дека ако воопшто сакаме да разбереме нешто од тоа, мора целосно да раскинеме со премногу лесната мисла дека „уметноста нѐ одушевува“ и дека „уживаме во уметноста“. Не, уметноста нѐ одушевува само до одредена мера, а уживањата што ни го овозможува се сомнителни… И зар може да биде поинаку ако општењето со големата уметност е мачно, тешко општење со зрели луѓе, со поширок опсег и посилно чувствување. Не уживаме – поскоро се трудиме да уживаме… и не разбираме… се трудиме да разбереме…

Колку ли е површна мислата поради која таа компликувана појава се сведува на простата формулација: уметноста одушевува зашто е убава. – Ах, има толку многу снобови… ама јас не сум сноб, јас искрено признавам ако нешто не ми се допаѓа – вели таа простодушност и ѝ се чини дека веќе сѐ е средено.

Ама тука јасно може да се почувствуваат факторите што немаат никаква врска со естетиката. Зар мислите дека ако не нѐ присилуваа во училиште да ѝ се одушевуваме на уметноста, дека во подоцнежните години би имале веќе толку спремно одушевување? Зар мислите дека кога целата наша културна организација не би ни ја наметнувала уметноста – ние толку би се интересирале за неа? Дали не е тоа нашата потреба за мит, за обожавање, што се изживува во тој наш восхит и дали, обожавајќи ги повисоките од нас, не се возвишуваме самите? Ама, пред сѐ, дали тие чувства на восхит, на одушевување, се раѓаат „од нас“, или „меѓу нас“? Ако на концерт одекнува бура од аплаузи, тоа воопшто не значи дека секој од оние што аплаудираат бил одушевен. Еден срамежлив аплауз ги провоцира другите – заемно се поттикнуваат – и на крајот настанува таква ситуација, што секој мора внатрешно да се приспособи на тоа колективно лудило. Сите се „однесуваат“ како да биле одушевени, иако никој не е „навистина“, барем не во таа мера, одушевен.

Значи, би било грешка, наивност достојна за жалење, кога од песната, или од која било друга уметност, би барале таа да биде тукутака, едноставно, извор на човечкото задоволство. И ако од таа гледна точка го разгледаме подобро светот на поетите и на нивните обожаватели, тогаш сите негови апсурди и комичности ќе ни се видат оправдани: зашто очигледно така треба да биде и е во согласност со природниот поредок на нештата уметноста, слично како и одушевувањето што го поттикнува, да бидат поскоро дело на колективниот дух одошто непосредна реакција на единката.

А сепак – не. А сепак ни ваквиот пристап нема да успее да ги спаси поетите, ниту на нивната поезија ќе им го додаде руменилото на животот и стварноста. Имено, ако стварноста е токму таква, тогаш во секој случај тие не се свесни за неа. За нив сѐ се случува тукутака: пејачот пее, а слушателот, одушевен, слуша. Несомнено е дека кога би биле способни да ги прифатат овие вистини и од нив да ги извлечат сите консеквенции, тогаш би морале радикално да го променат самиот нивни однос спрема пеењето. Сепак, бидете спокојни: никогаш ништо нема да се промени кај поетите. И не им потпаѓајте на заблудите дека пред лицето на колективните сили што ни го фалшираат нашето индивидуално чувствување, тие ќе покажат некаква волја за отпор – макар и само поради тоа уметноста да не биде фикција и церемонијал, туку вистинско општење на човек со човек. Не, овие монаси претпочитаа да се клањаат!

Монаси? Тоа не значи дека сум му противник на Бога, или на неговите разни монашки редови. Ама дури и религијата умира во мигот кога се претвора во обред. Премногу лесно, навистина, на тие олтари ги принесуваме автентичноста и важноста на нашето постоење.

Превод од полски јазик: Филип Димевски