Одамна сме се одвикнале од толку трогателни појави во нашата литература, од идеолошки празнења во толкава мера колку што ги има во романот на Витолд Гомбрович, Фердидурке. Тука имаме работа со една необична манифестација на писателски талент, со една нова и револуционерна форма и метод на роман, и конечно, со едно фундаментално откритие, со анексија на една нова област на духовните појави, незавладеана и ничија област, во која досега беснееше само неодговорното шегобијство, каламбурот и нонсенсот.
Да се обидеме да ги исцртаме рамките, да укажеме на местото на оваа област во која се оствари откровението на Гомбрович. Чудна работа – областа, чии димензии допрва ни ги укажа ова необично откритие, досега немаше име, немаше егзистенција која би ѝ била призната, неозначена ниту со бела дамка на мапата на духовниот свет.
Човекот досега се гледаше и сакаше да се види само од официјалната страна. На она што во него се случува надвор од рамките на официјалната содржина не му ја признаваше егзистенцијата, не му дозволуваше пристап пред форумот на мислите, не го примаше на знаење. Тоа водеше живот на сираче, некако вон битот, вон реалноста, жален живот на неприфатени и никаде незабележани содржини. Анатемата на глупоста, површноста и бесмисленоста го оградуваше пристапот до него, преголемата блискост се закануваше со слепило. Свеста бара извесна дистанца и ограничување на разумот, а она што е премногу блиску и лишено од тоа ограничување го трга од неговиот дофат.
И додека сенката на човекот, на сцената на неговата свест, ја водеше својата официјална акција, зрела, одобрена – неговата вистинска реалност безнадежно се бореше со глупоста и бладањето, беспомошно се маваше во илузиите и бесмисленостите во сферата без име и локација. Сенката си ги узурпира сите привилегии на егзистенцијата, додека бездомната човечка реалност водеше потаен и скришен живот на непризнаен потстанар. Гомбрович покажа дека зрелите и чисти форми на нашата духовна егзистенција се повеќе една „побожна желба“, во нас попрво живеат како вечно напрегната намера, отколку како реалност. Како реалност живееме постојано под таа височина, во област сосема неугледна и нечесна и толку за никаде што се колебаме дали да ѝ признаеме макар и привид на егзистенција. Суштинскиот подвиг на Гомбрович беше токму тоа што не се колебаше на таа област да ѝ го признае како вистински и архичовечки доменот на реалниот човек, тоа што ја прими на знаење и ја посвои така развластена и бездомна, што ја идентификува и ѝ даде име, прво скалило кон прекрасната кариера, која ѝ ја зацрта во литературата овој менаџер на незрелоста[1].
Како што зрелата егзистенција на човекот има свој соодветник во формите и содржините на една повисока култура, така и оваа подземна и неофицијална егзистенција има свој свет на соодветници, во кој се движи и дејствува. Од гледна точка на културата, тоа се извесни странични и отпадни производи на културните процеси, зона на супкултурни содржини, недооформени и фундаментални, огромна депонија на културата, што ја гнаси нејзината периферија. Тој свет на канали и одводи, тој огромен клозет на културата е, сепак, матична супстанција, животодавно ѓубриште и гнилеж, на кој расте секаква вредност и секаква култура. Тука е резервоарот на моќен емоционален набој, кој тие супкултурни содржини успеал да ги поврзе и собере. Нашата незрелост (а можеби, всушност, нашата жизненост) е поврзана со илјадници јазли, сплетена од илјадници атавизми со таа второстепена гарнитура од форми, со таа второкласна култура, тлее во неа настојчиво со помош на застареното сојузништво и заедништво. Додека под превез на возрасните, официјални форми им оддаваме почит на повисоките, сублимирани вредности, нашиот суштински живот тече скришно и без повисоки ограничувања во таа валкана домашна сфера, а во неа сместените емоционални енергии се стопати помоќни од оние со кои располага тенкото слојче официјалност. Гомбрович покажа дека токму тука, во таа омаловажена и неиспочитувана сфера, цути буен и обилен живот, дека животот одлично се снаоѓа без повисоките ограничувања, дека под стократниот притисок на гнасите и срамот тој се разгранува подобро отколку на височините на сублимацијата.
Гомбрович ја симна исклучителната и изолирана позиција на содржината во психичкиот свет, го урна митот за нејзиното божествено потекло и ја покажа нејзината зоолошка генеалогија, нејзината генеалогија од пониската сфера, од која таа гордо се оградуваше. Гомбрович укажа на еднородноста на сферата на културата и на супкултурата, а што е уште поважно, може да се сфати дека во сферата на супкултурата, сферата на незрели содржини, тој гледа модел и прототип на вредноста воопшто, а во механизмот на нивното функционирање, кој генијално го разголи, го гледа клучот за разбирање на механизмот на културата. Досега, човекот самиот се гледаше низ призмата на готовата и довршена форма, се гледаше од страната на официјалната фасада. Не забележуваше дека, додека во своите аспирации се исправуваше кон димензиите на идеалот, самиот во својата реалност постојано е недовршен, несовршен, крпен и недоисправен. Целото бедно мајсторство на неговата форма, прокрпена со дебела плетка, му бегаше на неговото внимание. Гомбрович ни го дава инвентарот на таа дворна страна, на таа шупа на нашето јас – зачудувачки инвентар. Во салонот однапред сѐ се одвива конвенционално и формално, но во оваа кујна на нашето јас, зад кулисите на официјалната акција, се води домаќинство од најраспуштен тип. Нема толку отпаднички, надминати идеологии, толку чкарт и ѓубреџиски форми, кои тука сѐ уште не би биле во оптек и не би успеале да се прошират. Тука во целата бедотија се претставува структурата на митологијата, насилството скриено во формите на јазичната синтакса, силувањето и грабежот на фразата, моќта на симетријата и аналогијата. Тука се открива дебелата механика на нашите идеали, заснована врз доминацијата на наивната буквалност, на метафорските фигури и на ординарната имитација на јазичните форми. Гомбрович е мајстор на оваа смешна, карикатурална психичка машинерија, која умее да доведе до нагли судири, до прекрасни експлозии во една пречудна гротескна кондензација.
Тоа како Гомбрович ги доведува до гранулација плазмоидните творби на таа маглива сфера, ги реализира опипливо и видливо на сцената на својот театар, е тајната на неговиот талент. Инструментот на гротеската, кој во таа цел го конструира, гротеска што игра ролја на лупа под која овие недофатни работи се отелотворуваат – треба да стане предмет на посебна студија.
Сепак, не завршува со тоа ланецот на откритија на Гомбрович. Во нив е поместена и длабоката дијагноза на самата суштина на културата. Скалпелот на Гомбрович го вади на површина и го ослободува од сплетот заостанати второстепени мотиви водечкиот мотив на културата, нејзиниот нерв и корен. Гомбрович го открил и целосно го сфатил капиталното значење на проблемот на формата. Па така, според Гомбрович, може да се каже дека целата човечка култура е систем на форми, во кои човекот се гледа самиот себеси и во кои му се прикажува на човека. Човекот не ја поднесува својата голотија, не контактира, ниту самиот со себе, ниту со своите ближни, никако поинаку, освен со посредство на форми, стилови и маски. Целото човечко внимание секогаш било до тој степен апсорбирано од примената на форми и хиерархии, од манипулацијата и поместувањето вредности, обземено од содржинската страна на една работа, што самата дејност на хиерархизирање, на произведување форми, некако застана над каква и да е проблематика. Заслугата на Гомбрович е тоа што таа работа, секогаш третирана од апсолутната и суштинската страна, од страната на содржината, тој ја разгледа од генетската и развојната страна. Ја покажа ембриологијата на формата. Ја идентификува разнообразноста и целиот спектар на човечки идеологии го сведе на еден именител и надвор од сите нивни облици укажа на истата човечка супстанција. Матицата, пак, на сето тоа формотворство ја смести во областа која досега му беше недостапна на окото, толку сомнителна, избанализирана и кичеста, што поврзувањето на овие оддалечени работи во еден поглед, ставање на знак на еднаквост помеѓу нив, мора да биде наречено вистински проблесок на јасновидство. Веќе ни е познато местото, каде што се наоѓа таа лабораторија на форми, таа фабрика на сублимации и хиерархии. Тоа е депонијата на незрелоста, сферата на понижувањето и срамот, неприспособеностите и неуспесите, жалното ѓубриште на културата, полно со черепи, кичести, парталави и сламени идеологии, за кои нема име во културниот јазик.
Такви откритија не се прават на мазниот и безбеден пат на чистата шпекулација, на бестрасното спознание. Гомбрович дошол до нив преку патологијата, сопствената патологија. Кризата на созревањето, болните процеси на погрешни избори и неуспеси ги преживуваме сите ние, потешко или полесно, од тие проблеми здобивајќи се со потешки или полесни рани, инвалидитети и искривувања. Кај Гомбрович, маките на периодот на созревањето, сите негови порази и гадости, не завршија со таква или некаква поинаква форма на рамнотежа, не се смирија со ваков или онаков компромис, туку станаа проблем сам по себе, созреан до самоспознание, се разбудија во збор и израз.
Ставот на Гомбрович не е став на непристрасен, бестрасен истражувач, неговата книга од почеток до крај проникнува со жестоко апостолство, врело и слепо следбеништво и реформаторство. Апостолството е можеби јадрото и почетокот на книгата, на која, како на трупец, израснале други делови и гранчиња. Не е лесно да се изнајде сржта на тоа апостолство, а не е лесно затоа што тука не се работи за некаков посебен поглед, доктрина или парола, туку за преѕидување на целиот животен стил, за реформаторство кое е толку фундаментално што во таа фундаменталност досега се нема преземено такво нешто. И повторно, би згрешил оној што мисли дека авторот тргнува од некакви обопштености и апстракции. Појдовната точка на книгата е колку што е можно поконкретна, лична, жива и горешта, а Гомбрович плански ја подвлекува генезата на своето дело од својата лична и определена ситуација. Гомбрович покажува дека секакви „основни“ и „општи“ мотиви на нашето однесување, секакво едрење под знамето на идеали и пароли, не нѐ одразува нас, цели и вистински, туку само едно делче, кое впрочем е случајно и небитно. Гомбрович се спротиставува на основната струја на културата, која се заснова на тоа дека човекот секогаш се реализира на сметка на некои делови извлечени длабоко од себеси, идеологии, фрази и форми, наместо да живее од себеси, од својата интегрална целост, од своето живо јадро. Човекот секогаш се сметал за несовршена, неважна крпенка на своите културни содржини. Гомбрович сака да му ги врати на тој однос вистинските пропорции, го превртува наопачки. Покажува дека незрели, смешни, „мрсулави“, борејќи се во низините на конкретноста за својот израз, кубурејќи со својата маленкост, ние сме поблиски до вистината од сериозните, сублимираните, зрелите и довршените. Затоа нѐ враќа назад кон пониските форми, ни наредува уште еднаш да го преработиме, превојуваме, преправиме целото наше културно детство, да навлеземе во детето, не затоа што во тие идеологии, сѐ пониски, попримитивни и покичести, гледа спас, туку затоа што на тој развоен пат што го поминал од состојбата на првобитна наивност, човекот го има расфрлено, поарчено и изгубено богатството на својата жива конкретност. Сите тие форми, гестови и маски го имаат обраснато човештвото и содржат во себе честички од бедната, но конкретна и единствена вистинита човечка предодреденост, па Гомбрович повторно ги придобива, ги зема, ги враќа од долгото прогонство и распрснатост. Колку повеќе се демаскираат и компромитираат тие маски на формите и идеалите, колку повеќе нивниот механизам се разоткрива како сѐ покрупен, попровиден и поскандалозен, толку поочигледно човекот се ослободува од формите кои го имале заробено. Односот на Гомбрович кон формите, сепак, не изгледа така простолиниски и еднозначен, како што би произлегувало од ова излагање. Тој демонолог на културата, тој настојчив трагач по културни лаги, на некој чуден начин им е истовремено и предаден, вљубен во нивната кичеста убавина со една патолошка и неизлечива љубов. Тоа е љубов кон човечката, кон смешната, кон неуспешната креатура, трогателна во својата беспомошност, која не може да се справи со формата која незаситно бара нешто од неа. Неусогласеностите, сопките и каламбурите на формата, тортурите на човекот на нејзината посмртна постела го возбудуваат и прават од него нивни пасиониран љубител.
Но колку е тенок и исушен, колку кревок е скелетот на таа проблематика исплетен од живиот организам на Фердидурке. Тоа е едвај еден пресек од живата маса склопчена во неговото тело, еден од илјадниците аспекти на тоа илјадакратно создание. Конечно тука среќаваме самороден интелект, и тоа лично, ненадуен со готови концепции. Каде и да брцнеме со раката во внатрешноста на делото, ја чувствуваме моќната мускулатура на мислите, клопчиња и коски на атлетска анатомија, непополнувана со вата и памучиња. Оваа книга пука од изобилство идеи, се прелева од творечка и разорна енергија.
Какви се последиците, кои Гомбрович ги извлекува од своите погледи, за животната и литературната практика? Гомбрович ја потценува индивидуалната форма, си игра мајтап со нејзините вратоломни напори да се закотви во стварноста. Никакви родословија, никакви алиби пред некаков мериторен и апсолутен форум не ја спасуваат во неговите очи. Но овој позитивист и почитувач на фактот ѝ простува сѐ, доколку таа се покаже ефективна, успешна, доколку успее да преживее и да се одржи во интермонадскиот медиум, кој го нарекуваме мислење. Формата тогаш за момент ѝ се приближува на својата беатификација. Успехот е највисоката инстанца, безапелациска проверка на секаква човечка вредност. Гомбрович има неизмерна почит према таа инстанца, иако го знае нејзиниот состав и супстанција, иако знае дека таа е висок просек од мислењата на икс и ипсилон, обична каша од тривијалните и ограничени размислувања на Гиго и Цветко. А сепак – укажува Гомбрович – нема друга и повисока инстанца за проверка, и токму таа неосновано ја извршува јурисдикцијата над вредноста на нашите лични понуди, кон неа целат нашите најскриени тежнеења, околу неа се кршат нашите најжестоки аспирации. При целата никаквост на своите постапки, таа е прототип на вреднувачка сила и на неа се сведуваат, во крајна линија, сите апсолутни критериуми и инстанци. Таа не ограничува и притиска, во неа наоѓа потпора нашата форма, кон неа се приспособува обликот кој се принудуваме да си го наметнеме.
Предговорот на Филидор, сепак, покрај целиот позитивистички култ, укажува на фактот дека целата таа идеологија е разнишана, дека таа е попустлива, бидејќи овде Гомбрович ја ограничува, извлекува извесни работи надвор од нејзината јурисдикција. Гомбрович не требаше да се исплаши од својата едностраност. Секој голем мисловен систем е едностран и ја има смелоста на таа своја едностраност. Отстапката што Гомбрович ја прави за „првокласните“ писатели е чиста формалност, не требаше тука да се воведува двоен критериум. Исклучоците што ги прави Гомбрович го ослабуваат кредибилитетот на неговата теорија и во однос на фактите, кои ги подложува на нејзината јурисдикција. Имено, Гомбрович бара личните мотиви на писателот кои го тераат да пишува – а според неговото смело тврдење, тоа се секогаш прашања на префорсирање на својот квалитет пред здруженото мислење – да престанат да бидат подземна, срамежлива пружина на неговата дејност, која работи потајно, ја транспонира својата енергија во сосема туѓи и далечни содржини, туку да станат, едноставно, јавна тема на неговото творештво. Тој се стреми кон соголување на целиот механизам на уметничкото дело, на неговата поврзаност со авторот и, заедно со постулатот, тој всушност дава и проверка на таа можност, бидејќи Фердидурке не е ништо друго, ами капитален пример на едно такво дело. Тој тоа го смета за единствен пат за излез од општата и безнадежна заблуда на патот на исцелувањето на литературата од страна на моќната инјекција на реалиите. Но што е тоа „второкласен“ писател? Еден таков мајстор на релативизмот и приврзаник на конкретноста, каков што е Гомбрович, не требало да оперира со затворени категории од тој тип, да осудува за престабилизирана второкласност – преку дефинирање. Гомбрович знае по какви патишта се движат кариерите на големите идеи и дела, знае дека големина се станува како резултат на среќна конјунктура, на сплет на внатрешни и надворешни околности. Па и лојалноста на Гомбрович према големите духови на човештвото не треба да се сфаќа премногу сериозно. Вреди да се спомене, без навреда за несомнената оригиналност на Фердидурке, дека оваа книга имаше претходник, кој можеби дури на авторот и не му е познат, во предвремената, па затоа и неуспешна Парталка од Ижиковски[2]. Можеби дури сега ситуацијата на оваа отсечка од фронтот созреала за генерален напад.
Критичарот е осуден на преведување на дискурзивната проза на Фердидурке на конвенционалниот, популарен јазик. Но во тоа соголување, во тоа препарирање на исушениот скелет и тоа како се губат целата бескрајна перспектива, многузначноста и метафоричката експанзивност, кои на идеите на Гомбрович им даваат вредност на еден микрокосмос, на еден универзален модел на светот и на животот!
1938 г.
[1] Аналогијата со фројдизмот се наметнува сама по себе, но, додека Фројд, откако ја открива сферата на потсвеста, од неа направил психолошки куриозитет, изолиран остров, чии несфатени манифестации и одделната парадоксална логика ги претставил како јасно разграничени, како зад решетки на патологијата, отцепени од почвата на нормалните текови, Гомбрович ја насочил својата визија токму на тие наводно нормални и зрели процеси и укажал дека нивната легалност и регуларност се оптичка мамка на нашата свест, која, и самата производ на извесна дресура, прифаќа само содржини кои нејзе ѝ се соодветни, а не ја бележи стихијата на незрелоста, која со својот наплив ја опкружува малата лагуна од официјални содржини. Областа за која се работи не припаѓа на ниедна категорија на официјалното спознание и не располагаме со никакви средства за нејзино сфаќање. Тука Гомбрович извел генијален трик. Го употребил психичкиот апарат, кој обично служи како безбедносен вентил, изолатор кој ја заштитува кревката градба на официјалноста од потисокот на подземниот хаос: комизмот, конвулзиите од смеа, кои ги ослободуваат узурпациите и тенденциите на таа заклокотена стихија – и на него, како на нешто што е најблиско до комуникација со таа проблематична област, закачил еден нов орган за вид и бележење на таквите работи. Гротеската на Гомбрович не е ништо друго, ами орган на отпор и гадење, посвоен во спознајни цели. Фројд претставил еден мал извадок од тој подземен свет, достапен на методите на еден психолог, со кои го неутрализирал деструктивното дејствување на смешноста и бесмислата. Тој, во суштина, останува на рамништето на научната сериозност. Но генералниот напад на оваа област можел да успее само преку целосно собирање и напуштање на позициите на сериозноста, преку отворање на фронтот за стихијата на смеата, за безграничната инвазија на комизмот. Испаѓа дека во самата научна сериозност, во самата достоинствена поза на истражувачот се наоѓала најсериозната препрека која не дозволува прецизно демаскирање на механизмот на мислењето. Официјалноста и хипокризијата, изгонети од демаскираната позиција, се криеле во сериозноста на истражувачкиот став. Тоа беше играње мижитатара, кое Гомбрович го ликвидира, со невидена смелост прекршувајќи ги бариерите на сериозноста. Му успеа да го преправи инструментот на деструкцијата во конструктивно орудие. Благодарение на него, тој пропушти зрак хуманизирачки хумор во областа која дотогаш никако не можеше да се елаборира од страна на власта на човечкиот дух. (забелешка на авторот)
[2] Карол Ижиковски (1873-1944) ја објавил оваа книга во Лавов во 1903 г. Таа е составена од: експериментален роман или биографска студија, расказ за сонот на Марија Дунин и металитературни коментари кои ги објаснуваат романот, расказот и нивната поврзаност. (заб. на прев.)
Превод: Лидија Танушевска