Судењето на „Цинковите момчиња“ (документирана историја)
До крајот не верував дека ова судење ќе се случи, како што до последен миг не верував дека ќе припукаат кај Белиот дом… Дека ќе почнеме да пукаме едни во други…
Веќе физички не можам да ги гледам разгневените лица. И немаше да дојдам на судењево да не беа овде мајките, иако знам дека со мене не се судат тие, туку поранешниот режим. Свеста не е партиска книшка, неа не можеш да ја предадеш во архив. Се променија имињата на нашите улици, фирмите на нашите продавници и називите на нашите весници, а ние останавме исти. Исти какви што бевме во социјалистичкиот камп. Со истиот светоглед…
Но, јас дојдов овде за да прозборам со мајките. Да им се извинам за тоа што вистината не може да се пронајде без болка. Уште ме мачи истото прашање како во книгата – кои сме ние? Зошто со нас може да се прави сè што ќе се посака? Да ѝ се врати цинков сандак на мајката, а потоа да се убедува да го даде на суд писателот што напишал како не можела ниту да си го бакне синот за последен пат, како го галела цинковиот сандак… Кои сме ние?
Уште како деца ни всадуваа во гените љубов кон човекот со пушка в раце. Пораснавме како во војна, дури и оние што се родија неколку децении откако заврши. И нашиот светоглед е прилагоден така што до ден-денес, дури и по злосторствата на ЧК, сталинистичките заградодреди[1] и логори, по неодамнешните случувања во Вилнус, во Баку, во Тбилиси, по Кабул и Кандагар, човекот со пушка в раце сè уште си го замислуваме како војникот од 45-тата, како војникот на Победата. Толку многу книги се напишани за војната, толку многу оружје имаат направено човековите раце и ум, што мислата за убивањето е станата нормална. Најдобрите човечки умови со детска наивност размислуваат за тоа дали човекот има право да убива животни, а ние сме способни, без речиси никаков сомнеж и набрзина создавајќи некакви политички идеали, да испраќаме луѓе во војна. Вклучете навечер телевизија и ќе видите со каков мистичен занес си ги носиме хероите на гробишта. Во Грузија, во Абхазија, во Таџикистан… И повторно на гробовите им ставаме споменици наместо капели…
Не може на мажите неказнето да им се одземе омилената играчка… Најскапата играчка – војната. Тој мит… Тој древен инстинкт…
Но, јас ја мразам војната и самата мисла дека еден човек има право да му го одземе животот на друг човек.
Неодамна, еден свештеник ми раскажа како некој поранешен ветеран, веќе стар човек, си ги донел одликувањата в црква. „Да“ – рекол – „јас убивав фашисти, си ја бранев Татковината. Но, сепак, сакам пред смртта да се покајам што убивав“. И си ги оставил одликувањата в црква, наместо во музеј. Ние сме пораснати во воени музеи…
Војната е тешка работа и убиство, но откако ќе поминат години, во сеќавањето останува тешката работа, а мислата за убиството исчезнува. Зарем може да се измислат тие детали, тие чувства? Во мојата книга тие се страшно разнообразни.
Сè почесто си мислам дека по Чернобил, по Авганистан, по настаните од Белиот дом, не сме дораснати за она што ни се случува. Не си го проучуваме минатото, секогаш сме жртви. Можеби, токму затоа сè ни се повторува?
Пред извесно време, поточно, пред четири години, мислевме исто – јас, заедно со многу од мајките што се присутни денес во судницата и војниците вратени од туѓата авганистанска земја. Во мојата книга „Цинковите момчиња“, мајчинските раскази-молитви се најтажните страници. Мајките се молат за своите загинати синови…
Зошто денес седиме на суд едни спорти други? Што се случи во меѓувреме?
Во меѓувреме, исчезна од мапата на светот, од историјата, комунистичката империја што ги испраќаше таму да убиваат и да гинат. Ја нема веќе. Војната отпрвин срамежливо ја нарекуваа политичка грешка, а потоа – злосторство. Сите сакаат да го заборават Авганистан. Да ги заборават мајките и сакатите… А заборавот е исто така форма на лага. Мајките остануваат сами, соочени со гробовите на своите момчиња. Ја немаат ниту утехата дека смртта на нивните деца не била бесмислена. Какви навреди и понижувања и да слушам денес, јас велев и пак ќе речам дека им се поклонувам на мајките. Им се поклонувам за тоа што, кога Татковината ги обесчести имињата на нивните синови, само тие застанаа во нивна одбрана. Денес само мајките си ги штитат загинатите момчиња… Друго прашање е од кого ги штитат.
И нивната болка е потешка од секоја вистина. Велат дека мајчината молитва крева дури и од дното на морето. Во мојата книга, таа ги вади од заборавот. Тие се жртви на олтарот на нашето тешко прогледување. Тие не се херои, маченици се. Никој не смее да фрли камен по нив. Ние сме виновниците, сите ние учествувавме во таа лага. Ете, за тоа зборува мојата книга. Зошто секој тоталитаризам е опасен? Затоа што сите ги прави соучесници во своите злосторства. И добрите и злите, и наивните и прагматичните… За овие момчиња треба да се молиме, а не за идејата чии жртви станаа. Сакам да им се обратам на мајките – овде не си ги штитите своите деца. Овде браните една страшна идеја. Идеја-убиец. Истото сакам да им го кажам и на поранешните авганистански војници што се дојдени на денешното судење.
Зад грбот на мајките гледам генералски еполети. Генералите се вратија од војната со георгиевски ѕвезди и со огромни куфери облека. Една од мајките – и таа е денес во судницава – ми раскажуваше како ѝ го донеле цинковиот сандак и една мала црна патна торбичка со четката за заби и гаќите за пливање на синот. Сè што ѝ останало од него, сè што донел од војната. Па, од кого, тогаш, треба да си ги штитите синовите? Од вистината ли? Вистината за тоа како вашите деца умирале од рани поради недостаток од шпиритус и лекарства, бидејќи ги продавале во дуќаните, за тоа како ги хранеле со ’рѓосани конзерви од педесеттите години, како ги погребувале во стари униформи, од времето на Татковинската војна. Дури и на тоа штеделе. Не сакав да ви го зборувам ова покрај гробовите, но морам…
Слушате ли дека насекаде се пука, дека повторно се пролева крв? Какво оправдување барате за крвта? Или помагате во неговата потрага?
Тогаш, пред пет години, кога сè уште владееја комунистичката партија и КГБ, понекогаш ги менував имињата и презимињата за да ги заштитам јунаците на мојата книга од политички пресметки. Ги штитев од режимот. А денес морам да се бранам од оние што неодамна ги штитев.
Што треба да бранам? Своето писателско право да го гледам светот таков каков што го гледам и да ја мразам војната? Или, пак, треба да докажам дека постои вистина и вистинитост, дека документот во уметноста не е исто што и потврдата од воениот комеасаријат или трамвајскиот билет? Книгите што ги пишувам се истовремено документ и моја слика за времето. Јас собирам детали и чувства не само од одделни човечки животи, туку и од целиот воздух на времето, од неговиот простор, од неговите гласови. Јас не измислувам, не нагаѓам, туку составувам книга од самата реалност. Документ е и она што ми го раскажуваат, а дел од документот сум и јас како уметник, со својот светоглед, со своите чувства.
Јас ја пишувам, ја запишувам современата, тековната историја. Живите гласови, живите судбини. Пред да станат историја, тие сè уште се нечија болка, нечиј крик, нечија жртва или злосторство. Бескрајно многупати се прашувам како да се помине низ злото без да се зголеми злото во светот, особено денес, кога злото добива космички размери? Пред секоја нова книга, си го поставувам истото прашање. Тоа е моето бреме и мојата судбина.
Писателството е судбина и професија. Во нашата несреќна земја, тоа е дури и повеќе судбина одошто професија. Зошто судот двапати го одбива барањето за спроведување книжевна експертиза? Затоа што веднаш ќе стане јасно дека тука нема предмет за судот. Се суди книга, се суди книжевник под претпоставката дека, штом станува збор за документарна литература, таа може одново и одново да се препишува, задоволувајќи ги актуелните потреби. Не дај Боже пристрасните современици да ги коригираат документарните книги. Тогаш би ни останале само одеци од политичките борби и предрасуди, наместо жива историја. Надвор од законите на книжевноста, надвор од законите на жанрот, се води примитивна политичка пресметка, сведена веќе на секојдневие, па, би рекла, дури и комунално ниво. Слушајќи ја судницава, често се фаќав себеси како мислам кој ли ќе се осмели денес да ја повика толпата на улица, толпата што веќе никому не му верува – ниту на свештениците, ниту на писателите, ниту на политичарите? Таа бара само пресметка и крв… Му се потчинува само на човекот со пушка в раце… Човекот со перо или, поточно, со пенкало, наместо калашников, ја раздразнува. Јас овде учев како се пишуваат книги.
Моите тужители се одрекуваат од тоа што го зборуваа пред неколку години. Им се има променето кодот на свеста и поранешниот текст го читаат веќе поинаку или, пак, воошто не го препознаваат. Зошто е тоа така? Затоа што не им е потребна слободата… Не знаат што да прават со неа…
Многу добро се сеќавам каква беше Ина Сергеевна Галовнева кога се сретнавме. Ја засакав. Поради болката, поради вистината. Поради измаченото срце. А сега е веќе политичарка, јавно лице, претседателка на клубот на мајки на загинатите војници. Таа е веќе друг човек, од претходниот ѝ е останато само сопственото име и името на загинатиот син, кого по вторпат го жртвува. Обредно жртвување. Ние сме робови, романтичари на ропството.
Си имаме сопствена претстава за хероите и мачениците. Да стануваше овде збор за честа и достоинството, тогаш ќе се исправевме и ќе молчевме пред сеќавањето на речиси два милиона загинати Авганистанци… Загинати на своја земја…
Колкупати може да се поставува тоа наше вечно прашање – кој е виновен? Ние сме виновни! Ти, јас, тие. Проблемот е во друго нешто, во изборот што секој од нас го прави – да се пука или да не се пука, да се молчи или да не се молчи, да се оди или да не се оди. Треба самите себеси да се запрашаме. Секој нека се праша себеси… Но, отсуствува обидот да навлеземе во себе, длабоко во себе… Самите да најдеме одговори… Поедноставно е да се трча на улица под познатите црвени знамиња. Не умееме да живееме без омраза. Сè уште не научивме.
Тарас Кецмур е еден од моите јунаци… Но, не оној што го гледате денес во судницата, туку другиот, овој што се имаше вратено од војната, кој ми раскажуваше за тоа… Да ви прочитам ли од книгата?
„Како да спијам и да гледам море од луѓе… Сите околу нашата зграда… Се вртам лево-десно, тесно ми е, но, од некоја причина, не можам да се кренам. И тогаш ми светнува дека лежам во сандак… Дрвен сандак, без цинкова облога. Добро се сеќавам… Ама јас сум жив, се сеќавам дека сум жив, но лежам во сандак. Се отвора врата, сите излегуваат надвор и ме изнесуваат. Толпи народ, сите со тажни лица и некаков таинствен восхит што не можам да го разберам… Што се случило? Зошто лежам во сандак? Одеднаш процесијата застанува и слушам како некој вели: »Дајте го чеканот«. Тогаш ми доаѓа мислата дека гледам сон… »Дајте го чеканот« – повторува некој. Како најаве и насон… »Дајте го чеканот« – третпат вели некој. Слушам како тропнува капакот, чукнува чеканот и еден клинец ми се забива во прстот. Почнувам да удирам по капакот со главата, со нозете. Одеднаш капакот се крши, паѓа. Се кревам до појас. Луѓето ме гледаат. Сакам да им викнам дека боли, да прашам зошто ме коваат со клинци, да кажам дека не можам да дишам внатре. Плачат и ништо не кажуваат. Сите се ко неми… На лицата имаат восхит, некој таинствен восхит… Невидлив… Го гледам… Се обидувам да откријам што значи… И не знам како да им прозборам за да ме чујат. Ми се чини дека викам, а усните ми се слепени, не можам да ги отворам. И тогаш легнувам назад во сандакот. Лежам и си мислам: сакаат да умрам, можеби навистина сум мртов и треба да молчам. »Дајте го чеканот« – повторно вели некој…“
И тој тоа не го порекна. Тоа ќе му ја заштити честа и достоинството на судот на Историјата. И мене, исто така.
[1] Заградодред (рус. заградительный отряд) – воени одреди распоредени зад линијата на фронтот, задолжени да ја чуваат дисциплината на војската и да ги елиминираат дезертерите.
Текстот е извадок од епилогот на книгата „Цинковите момчиња“ на Светлана Алексиевич, во превод на Андреј Јованчевски.